قلمکاری قلمکاری (یا چیت سازی) هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه میشد که از معروفترین آنها میتوان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباسهای مردانه و زنانه از پارچههای قلمکاری تهیه میشد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شده است. در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت میتوان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. این هنر صنعت یکی از مهمترین شاخه های صنایع دستی استان اصفهان به شمار می آید ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی این محصول میتواند همچنان در جامعه مطرح باشد اما امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است. قلمکاری (چیت سازی) سابقه روشنی ندارد و شاید مفصلترین توضیحی که تاکنون درباره آن داده شده همان باشد که قبلا فیلیس آکرمن (Phyllis Ackerman) در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسنده ای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شده است. مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازه ای گچبری و کنده کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که میرساند طراحان نقشهای قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده کاری چوب و منبتکاری و گچبری با استفاده از طرحها و نقشهایی که در این چند صنعت بکار میرفته و از تلفیق آنها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم میساخته اند، بعلاوه اینکه نقشهای کاشی ایران بخصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقشهای قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت میباشد اینست که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمیتر از قالیبافی بوده است باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقشهای قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقشهای مربوط به قالی با استفاده از آنها فراهم گردیده و نیز در گچبریها و کنده کاریهای روی چوب تاثیر بسیار بجا گذارده است. وجه تسمیه قلمکاری از نوع تولید و نحوه ساخت آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این معنی که در ابتدا روی پارچه های پنبه ای و احتمالاً ابریشمی با قلم طرحهای مورد نظر را نقاشی میکردند. به دلیل نیاز به سرعت زیاد در تولید قلمکارسازی به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرحها و نقوش متداول شد و قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد در قهقهرای نابودی قرار گرفت. در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلمکاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباسهای مردان و زنان از پارچه های قلمکاری تهیه میشد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه میشد و ازانواع دیگر قلمکاری میتوان حفرهای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد. در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاه های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالبهای چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام میشود(چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی)را قالب سازی تشکیل میدهد که معمولا توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوبهای مانند گلابی و زالزالک تراشیده میشود. پارچه به طور عمده پارچه های معمول مصرفی در قلمکاری عبارتند از: پنبه و ابریشم کتان چلوار کرباس. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بمراتب زیادتر از پشم میباشد مع الوصف پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده میشود: پارچه های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی. آقای هانری رنه در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین مینویسد همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه های پنبهای و ابریشمی منقوش تولید میگردد و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می گردد. انواع طرحها و نقوش از جمله نقوشی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار گرفته است می توان به موارد زیر اشاره کرد:مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاههای صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویرشعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه ها، داستانهای کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستانهای حماسی عاشورا. رنگ رنگهای مورد استفاده در گذشته انواع رنگهای طبیعی شامل رنگهای گیاهی، رنگهای حیوانی و رنگهای معدنی بوده است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه و تثبیت رنگهای طبیعی از رنگهای شیمیایی استفاده میشود. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تامین میکنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه میپردازند". رنگهای اصلی مورد استفاده در کار قلمکاری عبارتند از سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد. از ترکیب این رنگها به نسبت های معین رنگهای فرعی بدست می آید برای تهیه هر یک از رنگهای اصلی باید بگویم کتیرا را از نظر غلظت در تمام رنگها جهت جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه بکار میبرند. به این ترتیب که کتیرا را به مدت ۱۰ تا ۱۲ ساعت درآب میخیسانند و سپس این صمغ را به رنگ در تاره یا ظرف سفالی اضافه مینمایند. ماده گیلیسیرین روغن کرچک و کنجد درتمام رنگها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلو گیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالبها و ازدیاد دوام آنها مورد استفاده قرار میگیرد. قالب قالب چاپ قلمکاری (چیت سازی) را از چوب درخت گلابی و زالزالک میسازند چون نسبت به سایر چوبها محکمتر و قابلیت انعطافپذیری ببیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در قلمکاری در می آورد میتوان طرحریزی و اسکله کاری را نام برد که تماما با دست بوسیله استادان مجرب و هنرمند انجام میگیرد. قالب را بعد از آماده شدن با پیه چرب میکنند تا چوب خشک نشود و ترک برندارد. برای چاپ یک شکل چهار رنگ چهار قالب بطور مجزا تهیه و مورد استفاده قرار میگیرد. مراحل کار قلمکارسازان بعد از تهیه رنگهای لازم که به طور عمده شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و گاه قهوه ای است ابتدا پارچه هایی را که باید نقش مورد نظر صنعتگر بر روی آنها چاپ شود به مدت پنج روز در رودخانه قرار میدهند تا هم آهار آنها از بین برود و هم مواد زائدش خارج شود. یکی دیگر از عملیاتی که به طور معمول قلمکارسازان قبل از چاپ نقش انجام میدهند رنگرزی زمینه نخودی پارچه است که با پوست انار رنگرزی میشود. بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه میرسد و صنعتگر با کمک قالبهای چوبی که هر کدام نشان از یک رنگ دارد به چاپ نقوش مختلف بر روی پارچه میپردازد. بعد از نقش زدن با رنگهای مشکی و قرمز پارچه را به رودخانه برده و مدت 2 تا 3 ساعت در آب روان میشویند تا رنگهای اضافی خارج شود. سپس خشکانده و آمادهی تثبیت رنگ میکنند شیوهی تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آّب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش میرسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه میکنند و میجوشانند تا رنگها تثبیت شود و بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آنها اعمال میشود و سپس آمادهی ارائه به بازار میشود.عملیات مهم قلمکارسازی گازری یا شستن پارچه است. در گازری یا شستن منظور و هدف از بین بردن آهار و مواد زائد است که نخست پارچه را در زاینده رود میشویند و بعد از خشک شدن دوباره در تغارهایی که داخل آن پوسته انار ریختهاند پارچه را رنگ میکنند تا پارچه زمینه قهوه ای روشن و ثابت پیدا کند. کاربریهایی که معمولاً برای پارچه های قلمکاری در نظر گرفته میشود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.